معرفی رسمی روستای مسک: نگین تاریخی در دل خراسان جنوبی

روستای مسک، از توابع بخش مرکزی شهرستان درمیان در استان خراسان جنوبی، به عنوان نگین تاریخی در دل خراسان جنوبی – لقبی شایسته برگرفته از غنای تمدنی و موقعیت استراتژیک آن در قلب کویر سرسبز خراسان – شناخته می‌شود. این روستای کهن، با ریشه‌هایی عمیق از دوران پیش از اسلام تا صفویه و میانه اسلامی، در فاصله حدود ۳۵ کیلومتری مرکز شهرستان درمیان و ۷۵ کیلومتری بیرجند واقع است. با دسترسی آسان از مسیر بیرجند–درمیان، مسک همچون نگینی درخشان در کویر خراسان می‌درخشد؛ روستایی سرسبز با آب و هوایی معتدل و دل‌انگیز، که ساکنان خونگرم و مهمان‌نواز آن، سنت‌های کهن را با شور و اشتیاق پاس می‌دارند و سفری آرام به عمق تاریخ و طبیعت بکر را به ارمغان می‌آورند. آثار تاریخی و میراث فرهنگی مسک، شاهد شکوفایی فرهنگی و دفاعی از قرون میانه اسلامی تا صفویه، میزبان گنجینه‌ای از آثار باستانی است که هر یک، گواهی بر عمق تمدنی منطقه قهستان به شمار می‌روند: قلعه باستانی مسک (دوره صفویه، بانی: میرزا صادق)، بنایی مستحکم با پلان چهارضلعی، ۹ برج دفاعی، دروازه ورودی باشکوه و فضاهای معماری داخلی شامل طاق‌ها، درگاه‌ها، بخاری‌های دیواری، اتاق‌ها و دالان‌ها؛ سنگ‌نوشته رمزی بر سر در، آن را به عنوان «دژ استوار» و «مأمن متین» توصیف می‌کند و بر اهمیت استراتژیک روستا تأکید دارد. قلعه کوه مسک، بنایی تدافعی و کهن بر فراز تپه‌های غرب روستا، مربوط به قرون میانه اسلامی تا صفویه، که نمادی از استحکامات باستانی است و هنوز ثبت ملی نشده. سنگ‌نگاره‌های تاریخی دره مسک (دو سنگ‌نگاره پیشااسلامی)، صحنه‌هایی از زندگی و آیین‌های باستانی را بر سینه سنگ‌ها به تصویر کشیده و لایه‌های تمدنی کهن را بازتاب می‌دهد. کتیبه فتح قهستان (دوره ایلخانی، ۷۰۵ هجری قمری)، روایتی از تصرف قهستان توسط امیر موالی (بنیان‌گذار خاندان مولاییان، با حمایت ایلخانیان) و قتل شاه علی (شمس‌الدین علی، فرزند ملک نصیرالدین سیستانی)؛ این کتیبه، اهمیت مسک را در تحولات سیاسی قهستان برجسته می‌سازد و حکایت از حکومتی پایدار مولاییان (تا ۷۹۵ هجری) دارد. قبرستان‌های قدیمی، شامل قبرستان گبرها (آثار زرتشتیان با قدمتی پیش از اسلام) و قبرستان مسلمانان، با سنگ‌قبرهای حجاری‌شده و روایات محلی از «گبرنشین‌ها» – ساکنان زرتشتی یا پناهندگان دوران گذار به اسلام – که حافظه جمعی روستا را غنی می‌کنند؛ آثاری از دوره تیموری نیز در آن کشف شده. مساجد میرو (میراب) – کوچک‌ترین مسجد روستا با مساحت حدود ۱۲ متر مربع – و جامع مسک (بیش از ۲۰۰ سال قدمت)، جلوه‌گاه معماری سنتی و ایمان عمیق مردمان. حمام تاریخی، قنات مسک و ۹ آسیاب آبی قدیمی، شاهکارهای مهندسی سنتی که پایداری سکونتگاه‌های کهن را به نمایش می‌گذارند. محصولات کشاورزی و طبیعت بکر به عنوان یکی از قطب‌های کشاورزی خراسان جنوبی، مسک غنی از محصولات مرغوب و ارگانیک است: زرشک و زعفران (اقلام استراتژیک و صادراتی با عطر و طعم بی‌نظیر)، گل محمدی (برای تولید گلاب و اسانس)، بادام، زردآلو، سیب و گردو؛ در فصل برداشت، باغ‌ها منظره‌ای رنگارنگ و دل‌انگیز از بهشت کویر را رقم می‌زنند. دره مسک، با طبیعت سرسبز، چشمه‌های زلال و مناظر کوهستانی بکر، یکی از بهترین مکان‌های تفریحی است؛ ایده‌آل برای پیاده‌روی، پیک‌نیک و تنفس هوای پاک، که گردشگران را به سفری آرام در دل طبیعت دعوت می‌کند. آیین‌ها و سنت‌های اصیل فرهنگ مسک، آکنده از آیین‌های کهن و مردمی است که نسل‌به‌نسل پاس شده و هویت روستا را زینت می‌بخشد: مراسم زرده به‌در (خردادماه)، آیینی باستانی برای دفع آفت زنگ گندم؛ زنان روستا با لباس‌های محلی، ترانه و نیایش در مزارع گرد می‌آیند تا برای برکت محصول دعا کنند – ثبت ملی در سال ۱۳۹۷. جشن نوروزگاه مسک، از آیین‌های شاد و رنگارنگ با موسیقی محلی، بازی‌های بومی، نمایش‌های آیینی و دست‌افشانی بهار، که در محوطه قلعه برگزار می‌شود و جلوه‌ای زنده از فرهنگ خراسانی را به نمایش می‌گذارد. مسک، جایی که دیوارهای خشتی قهستان، روایات مولاییان و گبرنشین‌ها، و عطر زعفران و زرشک، نفس تاریخ را زنده نگه می‌دارند؛ دعوتی رسمی و دلنشین برای تجربه‌ای فراموش‌نشدنی از اصالت ایرانی در قلب خراسان.